Het coronabeleid was voornamelijk gericht op het sturen van gedrag van burgers, zoals het dragen van mondmaskers, houden van afstand, thuisblijven en test- en vaccinatiebereidheid – experimentele maatregelen met zonder wetenschappelijke onderbouwing, dit blijkt uit de grootschalige inzet van gedragswetenschappers bij uitvoering en communicatie van coronabeleid. De overheid en media worden bij deze gedragssturing ondersteund door de RIVM Corona Gedragsunit en het rijksbrede Corona Gedragsteam.
Dit artikel is een vervolg op het het artikel ‘Alle overheidsdepartementen doen aan gedragssturing burgers’ dat verscheen in De Andere Krant van 23-30 juli 2022.
Het toepassen van gedragsinzichten neemt tijdens corona een vlucht, en verschillende overheidsafdelingen werken samen om ‘interventies’ te ontwikkelen waardoor burgers zich beter aan de coronaregels houden. “Dit is het eerste beleidsthema waarop de overheid relatief veel gedragsexpertise heeft ingezet”, schrijft BIN NL in rapport ‘Rijk aan gedragsinzichten’ (2021). Deze gedragsexpertise richt zich op het aanwakkeren van autonoom en onbewust gedrag door in te spelen op emoties als angst, schaamte, schuld, het willen behouden van een positief zelfbeeld, of bij de groep willen horen. Of, door informatie of mogelijkheden zó te presenteren dat automatisch de ‘juiste’ keuze gemaakt wordt.
Aan het begin van de crisis, in maart 2020, wordt de RIVM Corona Gedragsunit opgericht. De gedragsunit heeft als doel om “de fysieke, mentale en sociale gezondheid van de bevolking te bevorderen”, en wordt daarin ondersteund door een adviesraad en verschillende expertteams met daarin 40 professoren en 19 doctoren. Zij voeren onderzoek uit waarmee zij communicatie en beleid ondersteunen. De unit rapporteert onder andere aan de Nationaal Coördinator Terrorisme en Veiligheid (NCTV) en het Nationaal Kernteam Crisiscommunicatie (NKC). Vanuit het netwerk van BIN NL wordt naast de RIVM Corona Gedragsunit het rijksbrede Corona Gedragsteam opgericht. Op basis van het onderzoek van de RIVM-gedragsunit ontwikkelen zij interventies om naleving van de regels te bevorderen. Het NKC coördineert de pers- en publiekscommunicatie, waarbij het zich baseert op de gedragsadviezen van de RIVM Corona Gedragsunit en het Corona Gedragsteam.
De inzet op gesdragssturing komt in een onder WOB vrijgegeven memo van het ministerie van volksgezondheid gedateerd op 12 mei 2020 heel expliciet naar voren: “Er is meer nodig om gedrag te sturen. Maar er is ook meer nodig dan nudgen (gesdragssturing, red.). Het gaat om het nadenken over de hele journey die mensen maken in bepaalde situaties, contexten, momenten op de dag, enzovoort. En welke keuzes ze daarbij maken. Wat is moeilijk of juist makkelijk om te doen? Wat kunnen we doen om mensen te helpen het juiste gedrag te vertonen? Je wil dat mensen niet na hoeven te denken. Hoe komen acties en keuzes tot stand? Belangrijkste vragen zijn dan:
De RIVM Corona gedragsunit wordt in de memo gevraagd om advies en ondersteuning: “Op welke manier kunnen we op zeer korte termijn nudgen een betere plek geven in de communicatie van de rijksoverheid als het gaat over het volgen van maatrelen?”. De NKC past de inzichten toe, door “het belonen van voorbeeldgedrag of het spreken vanuit ‘wij’”. Aan hen wordt gevraagd: “welke behoefte er is op lokaal en regionaal niveau, bijvoorbeeld een toolkit, of een overzicht van principes van nudging?”.
Het rapport ‘Rijk aan gedragsinzichten editie 2021’ van BIN-NL, het rijksbrede netwerk van gedragsexperts dat ambtenaren ondersteunt bij het toepassen van gedragsinzichten, waarin ook de Gedragsunit, het Gedragsteam en het NKC aan het woord komen, laat zien hoe er is ingezet op het sturen van gedrag van burgers, en dat de nadruk niet lag op gezondheid. Het onderzoek en de interventies richtten zich op of burgers thuisblijven na een positieve coronatest, op testbereidheid, en op het grootschalig testen, óók als er geen klachten zijn. De gedragswetenschappers gaan eraan voorbij dat de testen geen diagnostische waarde hebben, en dat asymptomatische transmissie niet wetenschappelijk bewezen is – en dat thuisblijven wanneer je geen klachten hebt maar wel een positieve test geen enkel medisch nut heeft. Ondertussen worden de ‘besmettingen’, die het gevolg zijn van grootschalig testen, zonder context dag in dag uit in de media gepresenteerd als een graadmeter voor de pandemie, en zorgen daarmee voor aanhoudende angst.
Dat de interventies voornamelijk gericht zijn op gedrag, en niet op gezondheid, wordt ook bevestigd door de informatie die uit WOB onderzoeken naar voren kwam. Bijvoorbeeld, in de zomer van 2020 worden in Amsterdam en Rotterdam experimenten uitgevoerd waarbij wordt onderzocht of het dragen van mondkapjes effect op het volhouden van de maatregelen, zoals 1.5 meter afstand houden, een maatregel waarvan de RIVM vaststelt dat de wetenschappelijke onderbouwing daarvan “bescheiden” is. Het is al bekend dat het dragen van een mondkapje het verspreiden van het virus niet voorkomt. Er worden in de experimenten ook geen gezondheidsindicatoren gemeten, ze richten zich alleen op gedrag. Een gedragsdeskundige onderbouwt het dragen van mondkapjes als volgt: “Mondkapjes zijn het meest zichtbare bewijs van Corona geworden”. Het zien van de mondkapjes veroorzaakt angst, daarnaast signaleren ze de ‘sociale norm’, wie zich aan de regels houdt, en wie niet. Ze zijn heel effectief voor blijvende gehoorzaamheid.
Angst
De Britse overheid heeft, net zoals in Nederland, meerdere afdelingen die adviseren over het toepassen van gedragskennis. Een van die afdelingen is ‘SPI-B’, de ‘Scientific Pandemic Influenza Group on Behavior’, zij maakten zich in maart 2020 zorgen omdat een groot aantal burgers zie niet voldoende bedreigd voelden door het virus omdat ze wisten dat het voor hun leeftijdscategorie geen risico’s vormde. Daarom adviseerde de gedragsunit dat “het waargenomen persoonlijke risico groter moet worden door middel van emotionele berichten die hard binnenkomen”. De Britse overheid volgde met een campagne met beelden van ouderen aan ademhalingsinstallaties met het bericht erboven “wil jij dit op je geweten hebben?”. In Duitsland lekte een vergelijkbare aanbeveling vanuit het ministerie van binnenlandse zaken naar buiten. Deze aanbeveling om de angst erin te houden werd bekend als de ‘panic paper’. Vanuit de gedragswetenschappen is bekend dat het manipuleren van angst een van de meest effectieve manieren is om gehoorzaamheid af te dwingen.
Hoewel in Nederland geen ‘panic paper’ naar buiten is gekomen, speelden de communicatiecampagnes rondom corona in op angst, bijvoorbeeld door het aanhoudend presenteren van ‘besmettingen’, beelden van massagraven en doodskoppen, en presenteren van het aantal corona-doden zonder de cijfers in context te zetten, bijvoorbeeld door krantenkoppen of reclames als:
- “Bijna 170.000 nieuwe besmettingen per dag als Britse variant Nederland overspoeld” (AD, januari 2021)
- “Britse variant ruim 60 procent dodelijker” (NRC, maart 2021)
- “1.5 meter kan je mama’s life saven” (Amsterdam, 2020)
- “Hou je oma van de IC” (Amsterdam, 2020)
- “Een coronatest is gratis. Je oma onbetaalbaar” (doe wat moet campage, Den Haag).
Gedragssturing voor vaccinatiebereidheid
“Welk soort boodschappen zijn het meest overtuigend om vaccinatiebereidheid te doen toenemen?”, deze vraag werd door vijf, aan de prestigieuze Amerikaanse universiteit Yale verbonden, wetenschappers onderzocht. Ze ontwikkelen en testen boodschappen gericht op eigenbelang, schuld- en schaamtegevoelens, boosheid, moed, vertrouwen in de wetenschap, het terugkrijgen van persoonlijke vrijheid en economische vrijheid, en publiceren hun bevindingen in het artikel ‘Persuasive messaging to increase COVID-19 vaccine uptake intentions’, in het wetenschappelijke tijdschrift ‘Vaccine’. De wetenschappers schrijven: “Overtuigende boodschappen roepen een gevoel op dat vaccineren sociaal is, spelen in op zorgen over hoe anderen je zien, en helpen ook bij het overtuigen van anderen om zich te laten vaccineren, en het veroordelen van degenen die dat niet doen”. Het eerste deel van het onderzoek wordt tussen mei en juli 2020 uitgevoerd, ver voordat het eerste coronavaccin ontwikkeld is, en laat staan tijdelijk geautoriseerd. De wetenschappers er geen aandacht aan of de zorgen over veiligheid of effectiviteit van vaccins wellicht terecht zijn. Het uitgangspunt is dat vaccineren de oplossing voor de crisis is, en de inzet van gedragskennis gewenst is om vaccinatiebereidheid te doen toenemen – een aanname die we ook bij de gedragsunits en overheid in Nederland terugvinden. Voorbeelden van aanbevolen boodschappen zijn:
- “Het stoppen van covid is belangrijk, omdat je ziek kunt worden, en eraan kunt doodgaan. Het is gevaarlijk voor mensen van alle leeftijden. Je laten vaccineren is de meest effectieve manier om niet ziek te worden”
- “Door je te laten vaccineren kun je iedereen om je heen beschermen, het vermindert het risico dat je familie of mensen in je omgeving ziek worden.
- “Stel je voor hoe schuldig je je voelt wanneer je iemand anders ziek maakt…”
- “Stel je voor hoe je je schaamt wanneer je iemand anders ziek maakt…”
- “Degenen die geen vaccin nemen, zijn niet dapper, maar roekeloos… ze zetten de gezondheid van hun familie op het spel.”
- “De enige manier om covid te verslaan is door het volgen van wetenschappelijke benaderingen… de mensen die een vaccin weigeren zijn niet op de hoogte van de wetenschap”
- “Elk persoon die zich laat vaccineren vermindert de kans dat we weer in lockdown moeten.”
De boodschappen zijn bijna één op één terug te vinden in de Nederlandse campagne om vaccinatiebereidheid te stimuleren:
- Hugo de Jonge: “Of je laat je vaccineren, of je wordt ziek” (juli 2021)
- “Coronavaccinatie: “we stropen onze mouwen op. Om jezelf en de mensen om je heen te beschermen is vaccinatie de belangrijkste stap” (Ministerie VWS)
- “Wil jij de ander weer omarmen? Laat jij je vaccineren tegen corona?” (Poster in bejaardentehuis).
- “Trage vaccinatie vermoedelijk oorzaak van hoge oversterfte in Nederland” (2022, Trouw)
- “Een ongevaccineerde op de de IC kost vier tot tien mensen hun operatie” (Trouw, oktober 2021)
- “Femke Halsema: vaccinweigeraars vaak slecht geïnformeerd” (AT5, december 2021)
- “Ongevaccineerden zijn egoïsten. Dankzij hen blijft de maatschappij op slot. (Noordhollands Dagblad).
- “Samen komen we hier weer uit” (Campagne Verziek het niet! Gericht op scholieren)
In Nederland wordt met name sterk ingezet op het terugkrijgen (!) van vrijheid:
- “Vaccineren maakt steeds meer mogelijk” (Tv spot, Ministerie VWS)
- “OMT: eind januari ruimte voor versoepelingen, mits genoeg boosterprikken zijn gezet” (januari, 2022).
- “Weer met mijn opa kamperen, daar doe ik het voor. Daan, 22 jaar”. (Campagne Alleen Samen)
- “Ik wil weer gewoon naar school kunnen gaan. Daarom heb ik de prik. Haal je vaccinaties zonder afspraak” (Meisje jaar op 14, reclame GGD Amsterdam)
- “Ik heb weer zin in een festival. Geef mij maar die prik!” (GGD Amsterdam)
- “Dit weekend DJ’s op priklocatie NDSM om jongeren over de streep te trekken” (AT5, juli 2021)
Later is druk om je te laten ‘vaccineren’ sterk opgevoerd door drang, dwang, dreiging met uitsluiting en intimidatie op te voeren:
- “Niet-gevaccineerden zijn vaak laagopgeleid, ‘rechts-christelijk’ of allochtoon” Trouw, november 2021)
- “Heineken: the night belongs to the vaccinated” (Reclame)
- “Meerderheid gevaccineerden vindt dat mensen zonder vaccinatie geweigerd kunnen worden op openbare plekken” (EenVandaag juli 2021)
- Hugo de Jonge: “We blijven vaccineren, wijk voor wijk, deur voor deur, arm voor arm” (Persconferentie, 2021)
- Hugo de Jonge: “Ik leg me niet neer bij het recht om nee te zeggen tegen vaccin” (Persconferentie, december 2021)
De slogans en boodschappen spelen doelgericht in op automatische, onbewuste processen – op gevoel, je zelfbeeld en behoefte bij de groep te horen. Er vormt zich daardoor, onder de radar, een beeld dat als je je laat vaccineren je om je gezin geeft, je maatschappelijke plicht vervult, de samenleving helpt om uit lockdown te komen, je slim bent – want je snapt de wetenschap, en dat degenen die niet meedoen zijn bijzonder asociaal, kwaadaardig en dom zijn. Geen van de slogans geeft echte informatie die je helpt om een geïnformeerde, onderbouwde keuze te maken, erger nog, het onbewuste beeld dat ontstaat veroorzaakt een weerstand om wel naar die informatie te gaan kijken.
Is dit het grootste sociale conformiteitsexperiment ooit?
De gedragsbeïnvloedingscampagnes berusten op de aanname dat we met een potentieel apocalyptisch virus te maken hebben die de extreme maatregelen verantwoorden. Maar al heel vroeg in de crisis was duidelijk, onder andere vanwege het onderzoek van Stanford’s top-viroloog John P. A. Ioannidis, dat het gaat om een ziekte die vergelijkbaar is met een zware griep, en die voornamelijk voor ouderen een risico vormt. Ook de maatregelen- zoals 1.5 meter afstand, het dragen van mondkapjes, regelmatig laten testen, thuisblijven, en later het behalen van een maximale vaccinatiegraad – om te voorkomen dat het virus dat voor de meesten een overlevingskans van 99 procent geeft zich verspreidt, zijn niet ‘evidence-based’ of wetenschappelijk onderbouwd. Wat we nu weten, op basis van het WOB-verzoek onderzoek, is dat dit ook bij de overheid bekend was.
Dit laat het echte probleem van de gedragsbeïnvloeding zien: rationele uitwisseling op basis van wetenschappelijke, feitelijke informatie was niet mogelijk binnen het publieke domein. Sterker nog, het wordt actief gecensureerd, onderdrukt, zwartgemaakt en buitensloten. Tegelijkertijd wordt ervan uitgegaan dat er een consensus is over het probleem en de oplossing, daarom zou gedragssturing verantwoord zijn. Maar, als er echte openlijke discussie over alternatieven mogelijk was geweest, had het geld dat aan gedragssturing, communicatie en surveillance is besteed, in plaats daarvan naar uitbreiding van de zorg en het steunen van zorgpersoneel kunnen gaan. Waar de rechtvaardiging voor manipulatie start met de aanname dat de burger “maar beperkt rationeel” is, en dat de overheid daarom in keuzes moet ondersteunen, vervloeit die in de wens dat die burger maar liever helemaal niet meer zelf nadenkt en zich door de overheid moet laten leiden.
Het coronabeleid, dat in veel landen op dezelfde manier is gevoerd, met paniekerige coronadashboards met ‘besmettingen’ van niet-zieke mensen, angst- en vaccinatiecampagnes en de invoer van apartheidspasjes, lijkt daarmee meer op ’s werelds grootste sociale conformiteitsexperiment ooit, dan op het bestrijden van een gezondheidscrisis.
Bronnen
https://www.rivm.nl/documenten/stappenplan-overheidscommunicatie-interventies
https://danielvdtuin.substack.com/p/wob-documenten-mondkapjesplicht
Jullie gedragsexperiment was in opdracht van het rijksbrede Corona Gedragsteam.
State of Fear. Laura Dodsworth. (staat ook de Biderman coercion chart in)
Scientific Pandemic Influenza Group on Behavior (SPI-B), a subcommittee that advises the Scientific Advisory Group for Emergencies (SAGE) in the U.K.
SPI-B warned in March last year that ministers needed to increase ‘the perceived level of personal threat’ from COVID-19 because ‘a substantial number of people still do not feel sufficiently personally threatened.’
Then, the so-called “Panic Paper” was leaked, which was written by the German Department of the Interior. Its classified content shows beyond a shadow of a doubt that, in fact, the population was deliberately driven to panic by politicians and mainstream media.
https://foreignaffairsintelligencecouncil.wordpress.com/tag/panic-paper/
Crowdsourced verzameling van nudge boodschappen: https://twitter.com/ElzevH/status/1549652827466874880
We blijven vaccineren, wijk voor wijk, deur voor deur, arm voor arm